BU BİR TRAVMA DEĞİLDİR: RENE MAGRİTTE - HÜSEYİN GÜZEY

 

BU BİR TRAVMA DEĞİLDİR: RENE MAGRİTTE

Rene Magritte; 1898 yılında Belçika’nın Lessine şehrinde dünyaya gelen Belçikalı sürrealist ressamdır. Onun eserlerinde korku, gariplik, muziplik ve gizem kendi karakterini yansıtacak biçimde sembolik olarak bulunmaktadır. Eserlerindeki bu sembolik konuları daha yakın bir çerçevede ele aldığımızda bu bizi onun çocukluk yıllarının başlangıcına ve onun yaşamında dönüm noktası niteliğini taşıyan olaya götürür. Çocukluk yıllarının başlangıcına dair pek fazla bilgi kaynağı elimizde olmasa da onun genel hatlarıyla sessiz, içine kapanık, garip, gizemli ve hayalî varlıklara ilgi duyan bir karakter yapısına sahip olduğu söylenebilir. Yaşamında dönüm noktası niteliği taşıyan olay ise 1912 yılında henüz 14 yaşındayken tanık olduğu annesinin ölümüdür. “Magritte, nehrin kıyısına vurmuş annesini başlangıçta tanıyamamıştı çünkü annesinin geceliği suyun akıntısıyla birlikte ters dönerek yüzünü kapatmış, vücudunu ise açıkta bırakmıştı. Daha sonra, bu örtü yüzünden ayrıldığında onun annesi olduğunu fark etmişti.” Rene Magritte’nin şahit olduğu bu görüntü; onun daha sonraki eserlerine bir tema olarak yansıyacaktı.

Travmalar, özellikle çocukluk çağında meydana gelen travmalar; bireyin psikolojik gelişimi sırasında bu süreci dramatik yönde engelleyebilen ve özellikle ergenlik döneminde ön plana çıkan kimlik oluşturma sürecini çeşitli yönlerden sekteye uğratabilen bir deneyime işaret eder. Çocukluk çağı travmaları, ergenlik döneminde oluşacak olan kimlik algısını silikleştirebilen veya birden fazla kimlik oluşturma süreçleri gibi sorunlara yol açabilen dramatik olaylardır. Kimlik oluşturma sürecinde “yüz” anahtar bir role sahiptir. Bu durum Rene Magritte’de belirgindir. Annesinin ölümüne travmatik bir şekilde maruz kalan ressamın bunu psikolojik yönden anlamlandırma bakımından zamansal olarak çocukluk ve ergenlik arasındaki bir geçiş noktasında bulunması, annesinin “örtük yüz” görüntüsü üzerinden “yüz”ü bir kimlik bileşeni olarak tanımlamasını ve anlamlandırmasını etkilemiş olabilir. Nitekim bu örtük yüz figürü, hem kimlik algısının oluşma sürecine dair bir müdahalenin yansımalarını hem de ressamın kişiliğinde izler bırakan o andaki annenin görüntüsünün doğrudan yansımalarını içerecek biçimde Magritte’nin eserlerinde bir leitmotif olarak bulunmaktadır. Örtük yüz figürünün Rene Magritte’nin eserlerinde işlenme biçimi, bu travmatik sürecin onun üzerindeki etkilerini hafifletebilmek adına tekrarlayıcı örüntüler şeklinde tablolarına yansıttığı varsayımına bizi götürebilir. Bu yaklaşım aslında psikoloji literatüründe de “sanat terapisi” gibi terapötik yaklaşımlarda özellikle travma sonrası iyileşme süreçlerinde kullanılmaktadır. Bu noktadan Magritte’nin kendi kendisini bu şekilde iyileştirdiği gibi bir sonuca da varılabilir.

“Örtük yüz” leitmotifi kendisini Magritte’nin eserlerinde üç şekilde göstermektedir; ya bir kişinin yüzünün önünde o yüzün görünmesini engelleyecek şekilde ilgili veya ilgisiz bir nesnenin varlığı ya doğrudan yüzün bir kumaş parçası ile görünmeyecek şekilde örtülmesi ya da yüzün o kişinin başka bir vücut parçası ile yer değiştirmesi.

Birinci durumla ilgili olarak verilebilecek en iyi örnek “İnsanoğlu (The Son of Man)” tablosudur. Ressamın kendisini yansıttığı bir otoportre olarak da değerlendirilen tabloda vücudun genel belirsizliğinin yanı sıra yüzün ilgisiz bir nesne ile kapatılarak belirsizleştirilmesi, ifadesizleşmenin ve kimliksizleşmenin bir örneği olarak ele alınabilir.

Figür 1. İnsanoğlu Tablosu.

İkinci durumla ilgili olarak verilebilecek en iyi örnek “Âşıklar (The Lovers) II” adlı tablodur. Tablo, ressamın erken dönemde yaşadığı travmatik deneyimi andıracak şekilde yüzleri kumaş parçaları ile örtülerek kimliksizleştirilmiş iki kişinin öpüşmesini yansıtmaktadır.

Figür 2. Âşıklar 2 Tablosu.

Üçüncü durumla ilgili olarak verilebilecek en iyi örnek ise “Tecavüz (The Rape)” adlı tablodur. Bu tablo hem Rene Magritte’nin, nehirde boğulan annesinin bedeninin sudan çıkartılırken yüzünün bir kumaş parçasıyla örtülüp geri kalan vücut parçalarının açıkta kalmasına şahit olarak maruz kaldığı bu travmatik anıyı temsil etmesine hem de belki de zihnindeki genel kadın profiline duyduğu cinsel agresyonu temsil etmesine aracılık etmektedir.

Figür 3. Tecavüz Tablosu

Rene Magritte’i kendine has kılan önemli bir nokta; oluşturduğu eserlerin belirli bir sembol veya anlama dayanan bir çerçeveyle ele alınmaması gerektiğini, bunun eserin özünde yatan doğallığı ortadan kaldıracağını düşünmesidir. Ona göre kendi eserlerinin içeriği, gizemli kaldığı ölçüde oluşturulma biçimine sadıktır; eseri gören kişilerin kendisini bilinmezlik ve anlamsızlık sıkışmışlığından kurtarabilmek için o eseri bir anlama veya sembole sıkıştırması o eserin oluşturulma aşamasındaki rastgeleliğin, doğallığın ve amaçsızlığın doğasıyla örtüşmemektedir. Rene Magritte’nin kendi eserlerine olan bu yaklaşımı, bizi daha farklı bir bilinmeze sürükler; o eserler travmatik bir arka planın yansımasını içerecek biçimde bilinçli bir üretim sürecinin ürünü değildir ancak travmatik deneyimin arka planında var olan bilinç dışı izlerin yansımasını içerecek biçimde bilinçsiz bir üretim sürecinin ürünü olabilir veya doğrudan herhangi bir arka planın ifade edilme arzusuna dayanmayan rastgeleliğin veya amaçsızlığın bir ürünü de olabilir.

Peki siz, Rene Magritte’nin eserlerinde çocukluk döneminde maruz kaldığı travmatik yaşantının izlerinin bulunduğunu düşünüyor musunuz?

Hüseyin GÜZEY

KAYNAKLAR

 

Britannica, The Editors of Encyclopaedia (2024, September 21). René Magritte. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Rene-Magritte

Stojkovic-Ivkovic, M. (2022, April 4). Traumatic experience and creativity: René Magritte. Hektoen International. https://hekint.org/2022/04/04/traumatic-experience-and-creativity-rene-magritte/

Viederman M. (1987). René Magritte: coping with loss--reality and illusion. Journal of the American Psychoanalytic Association, 35(4), 967–998. https://doi.org/10.1177/000306518703500408