MADDE KULLANIM BOZUKLUĞU- DİDEM AKKAYA

MADDE KULLANIM BOZUKLUĞU

Hayatımızdaki çoğu şeyi riske atacak kadar, sevip merak edebilir miyiz bir şeyi? Ailemizden, arkadaşlarımızdan, işimizden, paramızdan, sağlığımızdan ve en önemlisi de kendi hayatımızdan vazgeçecek kadar bağlanabilir miyiz o şeye? Bizden bunları alan o şeyden neden vazgeçemeyiz? Sahi o “şey” ne acaba? Günümüzde bu “şey”in yerine gelebilecek bir sürü “şey” söyleyebilirim size; internet, alkol, telefon, televizyon, sigara, eroin... Bu yazımda size bağımlılık yapan maddelerden ve madde kullanım bozukluğundan bahsedeceğim. “Bağımlılık yapıcı maddeler, DSM-5'te 10 alt gruba ayrılmıştır. Alkol, kafein, kanabisler(esrar), halüsinojenler, inhalanlar, opiyatlar (eroin ve morfin), sedatif-hipnotik ve anksiyolitikler, stimulanlar (amfetamin, kokain ve diğer stimulanlar), nikotin ve diğer (bilinmeyen maddeler) şeklindedir.” (Güleç G. ,Köşger F. , Eşsizoğlu A. (2015)) Peki madde bağımlılığı nedir? Madde bağımlılığının geçerli bir tanımını yapmadan önce konu ile ilişkili olarak gerek halk arasında gerek ise bilimciler arasında sık yapılan bir hatayı düzeltmek isterim. Özellikle halk arasında ve basın-yayın organlarında, hatta bazı bilimsel yayın ve kitaplarda madde bağımlılığı yerine “uyuşturucu bağımlılığı” terimi kullanılmaktadır. Bu terminolojiyi günlük yaşamda ve bilimsel jargonda kullanmak iki bakımdan sakıncalıdır: “Birincisi, bağımlılık yapan maddeler, özellikle ilk denendikleri dönemde, doza bağlı olarak, uyuşturucu değil uyarıcı etkilere sahiptir. Santral sinir sistemini uyuşturan etkileri yüksek dozlarda ortaya çıkar. Dolayısı ile aslında başlangıçta uyuşturucu değil de uyarıcı (öforizan) etkileri nedeni ile kötüye kullanılan ürünleri “uyarıcı” yerine “uyuşturucu” olarak tanımlamak bilimsel olarak yanlış bir yaklaşımdır. İkincisi, “uyuşturucu bağımlılığı” terimi kokain ve amfetamin gibi uyarıcı maddelerin bağımlılık yapmayacağı izlenimini vermekte ve bu durum uyarıcıları deneme kararsızlığı içinde olan gençleri yanıltmak için kullanılmaktadır.” Sonuç olarak hem bilimsel terminolojiyi doğru kullanmak hem de bizleri korumak adına “uyuşturucu bağımlılığı” terimini terk ederek “madde kötüye kullanımı” veya “madde bağımlılığı”, “uyuşturucu maddeler” yerine de “bağımlılık yapan maddeler” terimlerini kullanmak çok daha doğru bir yaklaşımdır.” (Uzbay İ.) Peki ne zaman bağımlı olmuş oluyoruz? Bir kereden bir şey olur muymuş ya da ara sıra kullansak bile bağımlı mı oluruz? Her ne kadar çevremizde bu cümleleri sık sık duysakta en sağlıklı olanı bu maddeleri asla denememektir. Bağımlılığın ne hızda gelişeceği birçok etmen tarafından belirlenmektedir. Genetik yatkınlık ve kişinin biyolojik özelliklerinin de dâhil olduğu birçok etmen bağımlılıkta rol oynar. Tüm uyuşturucu/uyarıcı maddeler potansiyel olarak zarar vericidir ve kullanımları ile ilişkili olarak yaşamı tehdit eder. Bu uyuşturucu/uyarıcı maddelere karşı bireysel duyarlılıklar da söz konusudur. Bir kişi birkaç kullanımdan sonra bağımlılık belirtileri göstermezken, başka biri bağımlılık belirtileri gösterebilmektedir. Bir kişinin nasıl tepki vereceğini önceden belirlemenin bir yolu bulunmamaktadır. Madde kullanım bozukluğu olan kişiler sosyal hayatlarında büyük zorluklarla karşılaşırlar. Mesleki ve toplumsal faaliyetlerde aksamalar yaşar, maddenin kullanım kontrolleri ortadan kalkar ve en önemlisi kişiler zamanlarının büyük bir kısmını bu maddeleri sağlamak ve kullanmak için harcar. Kullanılan maddeye tolerans geliştikçe daha bu yaşanılanlar kısır döngüye girer.

Madde kullanım bozukluğu özellikle ergenlikte başlamakta olup daha küçük yaşlarda da karşımıza çıkmaktadır. Özellikle bu yaşlarda risk gruplarının belirlenmesi bağımlılığın önlenmesi açısından büyük fayda sağlar. Peki madde kullanımı için risk faktörleri nelerdir? Madde bağımlılığının oluşması için birçok faktör etkili olmaktadır. Herkes için aynı faktörün geçerli olduğunu söyleyemeyiz. Risk faktörleri genel olarak aile özellikleri, arkadaş çevresi, okul, kişisel faktörler ve toplumsal faktörlere göre belirlenir. Biraz da bu faktörleri inceleyelim :
“Gençlik (özellikle ergenlik dönemi), analitik düşünceye dayalı akılcı eğitimden yoksunluk, bilim ve hukuk zeminden yoksun bir toplum yaşantısı, sevgi eksikliği, sevgiyi tanımama ve yaşamama, gelecek endişesi, madde bağımlılığı konusunda bilimsel ve gerçekçi eğitim eksikliği, aile, okul ve sosyal çevrenin aşırı baskıcı tutumu nedeni ile kendini ifade etmede güçlük yaşama, kendisi ve yaşadığı sosyal çevre ile sağlıklı bir iletişim kuramama ve genetik yatkınlık...” (Uzbay İ.)
Şimdi de DSM-5’e göre madde kullanım bozukluğu belirtilerini inceleyelim;
“Madde kullanımının sınırlandırılamaması, madde kullanmak için yoğun bir istek duyulması,
istenen etkinin sağlanması için tekrarlayan madde kullanımının olması (Tolerans gelişimi),
maddeyi bırakmak için gerçekleştirilen çabalar sonrası tahammülsüzlük,
Madde kullanımı sosyal ilişkilerde, iş ve aile hayatında bozulma, psikolojik ve genel tıbbi durumunda bozulma görülür.
DSM IV’e göre aşağıda sıralanan eylem veya belirtilerin en az bir tanesini 12 aylık bir süreç içinde yineleyerek sergileyen kişinin bu maddeyi kötüye kullandığı kabul edilebilir:
1) Madde temini için uğraş yüzünden önemli sosyal ve sorumluluk gerektiren aktivitelerden vazgeçmek veya bunları oldukça azaltmak.
2) Fiziksel bir zarar görme veya başka birine zarar verme riskine rağmen (örneğin, trafikte araç kullanırken) madde almak.
3) Maddenin kullanılması veya taşınmasına bağlı bazı yasal problemler yaşamak (örneğin, alkollü araç kullandığı için ceza alma veya illegal bir maddeyi taşıdığı için tutuklanma gibi).
Madde bağımlısı olan bir kişi de benzer davranışları sergilemekle beraber yukarıdaki ölçütler bir kişinin mutlaka bağımlı olduğuna işaret etmez. Kısaca, her madde kötüye kullanan madde bağımlısıdır diyemeyiz ancak, bir madde bağımlısı maddeyi aynı zamanda kötüye kullanmaktadır. Yine DSM-IV’e göre belirtilerin tamamını veya bazılarını en az bir yıllık bir süreçte yineleyerek sergileyen bir kişi “madde bağımlısı” kabul edilebilir.
Tabi ki bağımlılığın önlenmesi için veya bağımlı olmuş kişiye erken tedaviye başlanabilmesi için bazı koruyucu yaklaşımlar vardır. Bunlar ;
“Birincil Koruyucu Yaklaşım: Bilgilendirme çalışmalarıdır. Seminerler gibi...
İkincil Koruyucu Yaklaşım: Bireye, sağlık kurumlarına başvurabilmesinin farkındalığının öğretilmesidir.
Üçüncül Koruyucu Yaklaşım: Tedavi sürecidir.” (Deveci A.)
Psikoterapi ve ilaç tedavileri, madde kullanım bozukluğunda, kişide oluşan ruhsal belirtileri azaltmak amacıyla kullanılabilmektedir. (Tosun M. 2008)
Son olarak söylemek isterim ki yılda 200.000 kişi alkole bağlı bir sorundan ölmektedir. Alkol kullanımı, ortalama yaşam süremizi en az 10 yıl kısaltmaktadır. Ayrıca diğer bağımlılık yapan maddelere öncülük etmektedir. Başta da bahsettiğim gibi bağımlılık bir hastalıktır ve tedavisi mümkündür. Eğer yakınımızda bağımlı olan birisi varsa ona bunu anlatabiliriz ayrıca yargılayıcı, suçlayıcı veya damgalayıcı ifadeler kullanmaktan kaçınarak en yakın sağlık kuruluşuna yönlendirmeliyiz. Olabildiğince erken adım atmalıyız. Eğer çevremizde bizi madde
kullanımına teşvik eden birileri varsa kesin bir şekilde reddetmeliyiz ve en yakın güvenlik güçlerine bildirmeliyiz. Bağımlılığı engellemek bizim elimizdedir. Ayrıca gideceğimiz psikoloğun psikoloji lisansı ve klinik psikoloji yüksek lisansını tamamlamış olması gerektiğini unutmayalım.

Teşekkürler.

Didem AKKAYA

KAYNAKÇA

Karakaş S. , Ersöğütçü F., (2016), Madde Bağımlılığı ve Hemşirelik, Erzurum

Deveci A. , Gençlik ve Madde Kullanımı, Manisa

Uzbay İ. , Madde Bağımlılığının Tarihçesi, Tanımı, Genel Bilgiler Ve Bağımlılık Yapan Maddeler, Ankara

Tosun M., (2008), Madde Bağımlılığına Genel Bakış, İstanbul